Ήταν λίγο πριν λάβω το μήνυμα της πολιτικής προστασίας το οποίο θα με ενημέρωνε για τον, σχεδόν, δίμηνο εγκλεισμό μου. Η Βάνα, για να μην αγοράσει εκ νέου βιβλία, μου ζήτησε να της δώσω δυό βιβλία από την βιβλιοθήκη μου. Της έδωσα την «Κυρία Νταλογουέι» και την «Αμάντα, Το κορίτσι της Γης». Τι νομίζετε; Πως εγώ δεν ζήτησα; Καιρό είχα τσεκάρει την σκληρόδετη έκδοση της «Αναφοράς στον Γκρέκο» του Καζαντζάκη στην βιβλιοθήκη της. Της είπα: «θα σου πάρω αυτό».
Ξεκίνησα να το διαβάζω κατακαλόκαιρο. Ιούλιο συγκεκριμένα. Είχα σκεφτεί αρκετές φορές πως οι σκέψεις του Καζαντζάκη είναι, εκ διαμέτρου, αντίθετες από την ανάλαφρη ατμόσφαιρα που δημιουργούσε το καλοκαίρι. «Η Αναφορά στον Γκρέκο» εν μέρει με διέψευσε, εν μέρει με δικαίωσε. Διότι ο Καζαντζάκης είχε ανακαλύψει αλήθειες τόσο στα «βαθιά» όσο και στα «ρηχά».
Το πόνημα είναι μια συνεχής καταγραφή των σκέψεων του συγγραφέα καθ΄ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Ένα ημερολόγιο, αν θέλετε. Το ημερολόγιο έχει πολύ συγκεκριμένη αφηγηματική, παρόλο που ο συγγραφέας βουτά σε αδιανόητα νοητικά και ψυχικά βάθη, τα οποία αποτελούν τις συστάδες αυτής της καταγραφής. Τα κεφάλαια του ημερολογίου χωρίζονται με βάση το πρόσωπο / την τοποθεσία / την κατάσταση που επηρέασε την γραμμή της ζωής του ίδιου του Καζαντζάκη. «Οι πρόγονοι», «ο Κύρης», η Μάνα, η Πάλη της Κρήτης με την Τουρκία, ο Βούδας, ο Λένιν, ο Οδυσσέας του Ομήρου, η Γυναίκα, ο Ζορμπάς κ. α. έπλασαν την ζωή του Καζαντζάκη, όπως ο αγγειοπλάστης τον πηλό.
Η πλέξη της ιστορίας είναι πυκνή και ακολουθεί αρμονικά το ηλικιακό μεγάλωμα του συγγραφέα. Άλλωστε, αυτό είναι και το κύριο διακύβευμα της ζωής του Καζαντζάκη∙ η εξέλιξη. Το ίδιο, λοιπόν διακύβευμα έχει και το έργο. […] Αυτό θα πει ανάσταση∙ να γίνουν τα σκουλήκια πεταλούδες και όχι να μας ξαναγυρίσουν και να γίνουν τώρα αθάνατα σκουλήκια […] γράφει ο συγγραφέας, απευθυνόμενος στον θανόντα παππού του, θέλοντας να τονίσει την σημασία της μεταμόρφωσης και της εξέλιξης.
Ο Καζαντζάκης εντόπισε αυτήν την αλήθεια μέσα στην προσπάθεια του να σιωπήσει τον εσωτερικό του φόβο για τον θάνατο. Αν, όντως, τα δύο πιο διακυβευμένα θέματα της λογοτεχνίας είναι ο Έρωτας και ο Θάνατος, τότε ο Καζαντζάκης ανήκει σε αυτούς που γράφουν για τον δεύτερο.
– «Γιατί κλαις; Τι ήθελες; Πέθανε∙ όλοι θα πεθάνουμε.»
– Και τα μαλλιά της, φώναζα, τα χείλια της, τα μάτια…;
Πάνε πάνε … Τα ‘φαε η γης.
– Γιατί; Γιατί; Δε θέλω!
Ο θείος μου σήκωσε τους ώμους:
– Σαν μεγαλώσεις θα μάθεις γιατί!
Δεν το έμαθα ποτέ μου. Μεγάλωσα, γέρασα, δεν το ‘μαθα ποτέ μου.
ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ / ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ
Η προσπάθεια του να σιωπήσει τον φόβο του Θανάτου δεν απέφερε ποτέ καρπούς.[…] «ίσια – ίσια επειδή τέλεψε ο ζωντανός οργανισμός το χρέος του, για αυτό και εξολοθρεύεται∙ αν δεν το εκτελούσε θα ζούσε και θα φυτοζωούσε, χωρίς να ενοχλεί, χωρίς να ενοχλείται, πολύ περισσότερο καιρό» […] αναφέρει ο συγγραφέας, γράφοντας τις σκέψεις του για την ζωή. Τουλάχιστον, όχι τους καρπούς που νόμιζε ο ίδιος πως επιθυμούσε. Η αναζήτηση αυτή, όμως, και το θρησκευτικό κλίμα της εποχής τον έφερε κοντά στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη, σύμφωνα με την οποία ο Χριστός είναι Αγάπη. Σε αυτό το σημείο γίνεται κάτι μαγικό. Ο Καζαντζάκης, ένα πιστός χριστιανός ορθόδοξος, ανακαλύπτει πως οι – περισσότεροι – εκπρόσωποι της εκκλησίας είναι χαρακτήρες σάπιοι και αποκτηνωμένοι.
[…] – Η σάρκα είναι από Διαβόλου, σκλήριξε, η ψυχή είναι από Θεού, μάθετε το, αποσταλμένοι του κόσμου!
Σφιχτοτυλίχτηκε στο ράσο του, σαν να φοβόταν μην μας αγγίξει, κι εξαφανίστηκε κάτω από μια πορτοκαλιά κάμαρα.
– Πάμε να φύγουμε, είπε ο φίλος μου∙ δεν κατοικεί εδώ ο Χριστός, το βλέπεις. […]
ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ / ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ
Συνεχίζοντας τον πνευματικό του ανήφορο, ο Νίκος Καζαντζάκης μας μιλά για την προσωπική ευθύνη του ανθρώπου. Σε πρώιμη ηλικία, ο συγγραφέας θεωρεί πως ο άνθρωπος είναι αδύναμος, μπροστά στον κόσμο και στον Θεό. Αργότερά, ωστόσο, αλλάζει γνώμη και λέει πως […] «Πιστεύω σ ‘έναν κόσμο που δεν υπάρχει∙ μα πιστεύοντας τον, τον δημιουργώ∙ ανύπαρκτό λέμε ότι δεν πεθυμήσαμε αρκετά.» Η απόκριση ετούτη της καρδιάς με ανατάραξε∙ αν είναι αλήθεια αυτό που λέει, τι φοβερή ευθύνη έχει ο άνθρωπος για όλες τις αδικίες του κόσμου! […] Παρόλη την επαφή του με άλλες θρησκείες και δόγματα σε ύστερο χρόνο, ποτέ δεν εγκατέλειψε την πεποίθηση πως ο άνθρωπος ευθύνεται για την κατάντια του κόσμου. […] Η πραγματικότητα, συλλογιζόμουν, δεν υπάρχει τελειωμένη και έτοιμη, ανεξάρτητη από εμάς∙ γίνεται με την συνεργασία του ανθρώπου∙ είναι ανάλογή με την συνεργασία του ανθρώπου […]
Κατά την, όχι και τόσο, ταπεινή μου άποψη (το λέω αυτό, διότι συνηθίζω να υπερασπίζομαι σθεναρά τις απόψεις μου) η σκανδάλη που πυροδότησε τις αναζητήσεις του συγγραφέα δεν ήταν ο φόβος του Θανάτου αλλά ο φόβος του πατέρα του και η προβληματική σχέση μαζί του. Ο συγγραφέας μειώνει, κατά την διάρκεια της ζωής του, την αξία του, καλώντας τον εαυτό του ως έναν απλό «γραφιά» ο οποίος θαμπώνεται από την απλοϊκή αρχοντιά (οξύμωρο∙ το ξέρω) του Ζορμπά και ομολογεί σε πολλά σημεία της «Αναφοράς στον Γκρέκο» πως δεν γράφει για να κάνει τέχνη, αλλά για να λυτρωθεί. Αρχικά, νόμισα πως ήθελε να λυτρωθεί από τον φόβο του Θανάτου. Στην πραγματικότητα προσπαθεί να γλυτώσει από τον άνθρωπο που φοβόταν περισσότερο∙ τον πατέρα του. Ο ίδιος αναφέρει:
«Ποτέ δεν είχα αντικρίσει με τρυφεράδα τον πατέρα μου∙ ο φόβος που μου προξενούσε ήταν τόσο μεγάλος, που όλα τ’ άλλα, αγάπη σεβασμός, οικειότητα, εξαφανιζόντουσαν […] Στην ζωή μου μονάχα ένα άνθρωπο φοβήθηκα, τον πατέρα μου, τώρα ποιον να φοβηθώ; […] Σκοτάδια πολλά μέσα μου, κύρης πολύς∙ σε όλη μου την ζωή απελπισμένα μάχουμαι να μετουσιώσω τα σκοτάδια αυτά σε φως» […]
ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ / ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ
Δεν ξέρω αν έκαμα καλά που ο πρώτος μου «Καζαντζάκης» ήταν η «Αναφορά στον Γκρέκο». Υποψιάζομαι πως το κάθε έργο του είναι ένας ορμητικός ποταμός που εκβάλει με βία στην θάλασσα που καλείται «Αναφορά στον Γκρέκο». Κατά πάσα πιθανότητα θα το μάθω μόλις διαβάσω την «Ασκητική», που με περιμένει υπομονετικά δύο μήνες. Μέχρι τότε, Καλή Ανάγνωση.
Nikolas in Bookland 